«... τά τῶν ἀνθρώπων ἤθη κατεκόσμησας». Μὲ τή φράσῃ αὐτή, τὸ ἀπολυτίκιο, ἀπόλυτα ἐπιτυχημένα, τονίζει τὴν κοινωνικὴ προσφορὰ τοῦ Ἁγίου Βασιλείου, ποὺ μὲ τή θείᾳ διδασκαλίᾳ του στόλισε μὲ ἀρετὲς τὰ ἤθη καὶ τή ζωή τῶν ἀνθρώπων.
Ὁ Μέγας αὐτὸς πατέρας καὶ διδάσκαλος τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας γεννήθηκε τὸ 329 μ.Χ., κατ' ἄλλους τὸ 330 μ.Χ., στή Νεοκαισάρεια τοῦ Πόντου στό χωριὸ Ἄννησα καὶ μεγάλωσε στήν Καισάρεια τῆς Καππαδοκίας. Τὰ δὲ ἐγκυκλοπαιδικὰ λεξικὰ ἀναφέρουν σὰν πατρίδα τοῦ Μ. Βασιλείου τὴν Καισαρεία τῆς Καππαδοκίας. Εἶχε 8 ἀδέρφια, 3 ἀγόρια καὶ πέντε κορίτσια. Ἀπὸ τὰ 4 ἀγόρια τὰ 3 ἀγόρια ἔγιναν ἐπίσκοποι (ὁ Βασίλειος Καισαρείας, ὁ Γρηγόριος Νύσσης καὶ ὁ Πέτρος Σεβάστειας) καὶ τὸ ἕνα μοναχὸς (ὁ Ναυκράτιος). Ἀπό τις 5 ἀδερφὲς τοῦ ἡ πρώτη, καὶ συγχρόνως τὸ πιὸ μεγάλο παιδὶ τῆς οἰκογένειας, ἡ Μακρινά, ἔγινε μοναχή. Οἱ γονεῖς του Βασίλειος (καὶ αὐτός), ποὺ καταγόταν ἀπὸ τὴν Νεοκαισάρεια τοῦ Πόντου καὶ Ἐμμέλεια, ποὺ καταγόταν ἀπὸ τὴν Καππαδοκία, ἂν καὶ κατὰ κόσμον εὐγενεῖς καὶ πλούσιοι, εἶχαν συγχρόνως καὶ ἀκμαιότατο χριστιανικὸ φρόνημα. Αὐτοὶ μάλιστα ἔθεσαν καί τίς πρῶτες , καθοριστικῆς σημασίας, πνευματικὲς βάσεις τοῦ Ἁγίου.
Μὲ ἐφόδιο αὐτὴ τή χριστιανική ἀνατροφή, ὁ Βασίλειος ἀρχίζει μιά καταπληκτική ἀνοδικὴ πνευματική πορείᾳ. Ἔχοντας τὰ χαρίσματα τῆς εὐστροφίας καὶ τῆς μνήμης, κατακτᾷ σχεδὸν ὄλες τίς ἐπιστῆμες τῆς ἐποχῆς του. Καὶ τὸ σπουδαιότερο, κατακτᾷ τή θείᾳ θεωρίᾳ τοῦ Εὐαγγελίου, ποὺ τὴν κάνει ἀμέσως πράξῃ μὲ τὴν αὐστηρὴ ἀσκητικὴ ζωὴ του. Ἂς ἀναφέρουμε ὅμως, περιληπτικά, τὴν πορεία τῶν δραστηριοτήτων του. Μετά τίς πρῶτες του σπουδὲς στήν Καισαρεία καὶ κατόπιν στο Βυζάντιο, ἐπισκέφθηκε, νεαρὸς ἄκομα, τὴν Ἀθῆνα, ὅπου ἐπὶ τέσσερα χρόνια συμπλήρωσέ τίς σπουδὲς του, σπουδάζοντας φιλοσοφία, ῥητορική, γραμματική, ἀστρονομία καὶ ἰατρική, ἔχοντας συμφοιτητὲς του τὸν Γρηγόριο τὸν Ναζιανζηνὸ (τὸν θεολόγο) καὶ τὸν Ἰουλιανὸ τὸν Παραβάτῃ.
Ἀπὸ τὴν Ἀθῆνα ἐπέστρεψε στήν Καισαρεία καὶ διδάσκε τὴν ῥητορικὴ τέχνη. Ἀποφάσισε ὅμως, νά ἀκολουθήσει τή μοναχική ζωῇ καὶ γι' αὐτὸ πῆγε στα κέντρα τοῦ ἀσκητισμού, γιά νά διδαχθεῖ τὰ τῆς μοναχικῆς πολιτείας στήν Αἴγυπτο, Παλαιστίνη, Συρία καὶ Μεσοποταμία. Ὅταν ἐπέστρεψε, ἀποσύρθηκε σὲ μιά Μονή τοῦ Πόντου, ἀφοῦ ἔγινε μοναχός, καὶ ἀσκήθηκε ἐκεῖ μὲ κάθε αὐστηρότητα γιά πέντε χρόνια (357 - 362 μ.Χ.). Ἤδη τελεία καταρτισμένος στήν Ὀρθόδοξη Πιστή, χειροτονήθηκε διάκονος καὶ πρεσβύτερος ἀπὸ τὸν ἐπίσκοπο Καισαρείας Εὐσέβιο. Ὁ ὑποδειγματικὸς τρόπος τῆς πνευματικῆς ἐργασίας του, δέν ἀργεῖ να τὸν ἀνεβάσει στό θρόνο τῆς ἀρχιεροσύνης, διαδεχόμενος τὸν Εὐσέβιο στήν ἐπισκοπή τῆς Καισαρείας (370 μ.Χ.). Μὲ σταθερότητα καὶ γενναῖο φρόνημα, ὡς ἀρχιερέας ἔκανε πολλοὺς ἀγῶνες γιά τὴν Ὀρθόδοξη Πιστή. Μὲ τοὺς ὀρθοδόξους λόγους που συνέγραψε, κατακεραύνωσε τὰ φρονήματα τῶν κακοδόξων.
Στούς ἀγῶνες του κατὰ τοῦ Ἀρειανισμοῦ ἀναδείχτηκε ἀδαμάντινος, οὔτε κολακεῖες βασιλικὲς τοῦ Οὐάλεντα (364 - 378 μ.Χ.), ποῦ πῆγε αὐτοπροσώπως στήν Καισαρεία γιά νά τὸν μετατρέψει στόν Ἀρειανισμό, οὔτε οἱ ἀπειλὲς τοῦ Μόδεστου μπόρεσαν να κάμψουν τὸ ὀρθόδοξο φρόνημα τοῦ Ἁγίου. Ὑπεράσπισε μὲ θάρρος τὴν Ὀρθοδοξία, καταπλήσσοντας τὸν βασιλιὰ καὶ τοὺς Ἀρειανούς. Ἄκομα, ἀγωνίστηκε κατὰ τῆς ἠθικῆς σήψεως καὶ ἐπέφερε σοφὲς μεταρρυθμίσεις στο μοναχισμό.Ἡ δὲ ὑπόλοιπη ποιμαντορικὴ δράση τοῦ, ὑπῆρξε ἀπαράμιλλη, κτίζοντας τὴν περίφημη «Βασιλειάδα», συγκρότημα μὲ εὐαγῆ Ἱδρύματα, ὅπως φτωχοκομεῖο, ὀρφανοτροφεῖο, γηροκομεῖο, ξενοδοχεῖο καὶ νοσοκομεῖο κ.ἅ., ὅπου βρήκαν τροφὴ καὶ περίθαλψη χιλιάδες πάσχοντες κάθε ἡλικίας, γένους καὶ φυλῆς.
Ὁ Μέγας Βασίλειος ἔχει πλούσιο καὶ σημαντικὸ συγγραφικὸ ἔργο. Τὰ κυριότερα ἔργα του εἶναι οἱ 9 ὁμιλίες στήν Ἐξαήμερο, ὁμιλίες στούς Ψαλμούς, πολλὲς καὶ διάφορες ἄλλες ὁμιλίες, ἀσκητικὰ ἔργα καὶ ἐπιστολές. Ἐκτὸς τῶν ἄλλων ἔργων του, ἔγραψε καὶ Θεία Λειτουργία, πού, μετὰ τὴν ἐπικράτηση αὐτῆς τῆς συντομότερης τοῦ Ἀγ. Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, τελεῖται 10 φορὲς τὸ χρόνο: τὴν 1η Ἰανουαρίου (ὅπου γιορτάζεται καὶ ἡ μνήμη του), τὶς πρῶτες πέντε Κυριακὲς τῆς Μ. Τεσσαρακοστής, τὶς παραμονὲς τῶν Χριστουγέννων καὶ τῶν Θεοφανείων, τὴν Μ. Πέμπτη καὶ τὸ Μ. Σάββατο.
Στά πενήντα του χρόνια ὁ Μέγας Βασίλειος, ἐξαιτίας τῆς ἀσθενικὴς κράσεώς του καὶ τῆς αὐστηρῆς ἀσκητικῆς ζωῆς του (ὁρισμένες πηγὲς λένε ἀπὸ βαριὰ ἀρρώστια τοῦ ἥπατος ἢ τῶν νεφρῶν), τὴν 1η Ἰανουαρίου τοῦ 378 μ.Χ. ἢ κατ' ἄλλους τὸ 379 μὲ 380 μ.Χ., ἐγκαταλείπει τὸ φθαρτὸ καὶ μάταιο αὐτὸ κόσμο, ἀφήνοντας παρακαταθήκη καὶ Ἱερὴ κληρονομία στήν ἀνθρωπότητα ἔνα τεράστιο πνευματικὸ ἔργο.
Τὸ συγγραφικὸ ἔργο του
Τὰ ἔργα τοῦ κατατάσσονται σὲ τέσσερεις κατηγορίες:
Δογματικὰ συγγράμματα.
α) «Ἀνατρεπτικὸς τοῦ Ἀπολογητικοῦ τοῦ δυσσεβοῦς Εὐνομίου». Ἀποτελεῖται ἀπὸ τρία βιβλία καὶ καταφέρεται ἐνάντια τοῦ ἀρχηγοῦ τῶν Ἀνομοίων Εὐνομίου.
β) «Πρὸς Ἀμφιλόχιον, περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος». Ἐπιστολικὴ πραγματεία πρὸς τὸν ἐπίσκοπο Ἰκονίου Ἀμφιλόχιο σχετικὰ μὲ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα.
Ἀσκητικὰ συγγράμματα.
α) «Τὰ Ἠθικά». Συλλογὴ 80 ἠθικῶν κανόνων.
β) «Ὀροὶ κατὰ πλάτος». Περιέχει 55 κεφάλαια μὲ θέμα γενικὲς ἀρχὲς τοῦ μοναχισμοῦ.
γ) «Ὀροὶ κατ’ ἐπιτομήν». Περιέχει 313 κεφάλαιά που ἀναφέρονται στην καθημερινὴ ζωὴ τῶν μοναχῶν.
δ) «Περὶ πίστεως».
ἔ) «Περὶ κρίματος».
στ) «Περὶ τῆς ἐν παρθενίᾳ ἀληθοῦς ἀφθορίας». Ἔργο σχετικὸ μὲ τὴν παρθενικὴ ζωή.
Ὁμιλίες.
α) «Εἰς τὴν Ἑξαήμερον». Συλλογὴ 9 ὁμιλιῶν μὲ θέμα τῇ δημιουργίᾳ τοῦ κόσμου.
β) «Εἰς τοῦ Ψαλμούς». Συλλογὴ 18 ὁμιλιῶν μὲ ἀφορμὴ τὸ περιεχόμενο τῶν Ψαλμῶν τοῦ Δαυίδ.
γ) «Περὶ τοῦ οὔκ ἐστιν αἴτιος τοῦ κακοῦ ὁ Θεός».
δ) «Περὶ πίστεως».
ἔ) «Κατὰ Σαβελλιανών, Ἀρείου καὶ Ἀνομοίων».
στ) «Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων». Τὸ διασημότερο ἀπὸ τὰ κείμενα τοῦ Βασιλείου, στο ὁποῖο πραγματοποιεὶ προσπάθεια γεφύρωσης μεταξὺ χριστιανικῆς καὶ κλασσικὴς παιδείας.
ζ) «Προτρεπτικὸς εἰς τὸ Ἅγιον Βάπτισμα».
η) «Εἰς τὸ πρόσεχε σεαυτῷ».
θ) «Πρὸς Πλουτοῦντας».
ι) «Ἐν λιμῷ καὶ αὐχμῷ».
ια) «Εἰς τὴν μάρτυρα Ἰουλίτταν καὶ περὶ εὐχαριστίας».
Ἐπιστολές.
Σῴζονται 365 ἐπιστολὲς μὲ τὸ ὄνομα τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, ποὺ καλύπτουν τὴν εἰκοσαετία ἀπὸ τὴν ἐπιστροφὴ τοῦ στην Καισάρεια ἀπὸ τὴν Ἀθῆνα ἕως καὶ τὸ θάνατό του.
Τὸ ἔθιμο τῆς βασιλόπιτας
Στά χρόνια τοῦ Ἰουλιανοὺ τοῦ Παραβάτῃ, ὅταν τὸ Βυζάντιο κήρυξε τὸν πόλεμο στήν Περσία, ὁ Ἰουλιανὸς πέρασε μὲ τὸν στρατὸ τοῦ ἀπὸ τὴν Καισαρεία. Τότε διέταξε νά φορολογήσουν ὅλη τὴν ἐπαρχία καὶ τὰ χρήματα αὐτὰ θὰ τὰ ἔπαιρνε ἐπιστρέφοντας γιά τὴν Κωνσταντινουπολη. Ἔτσι, οἱ κάτοικοι ἀναγκάσθηκαν να δώσουν ὅ,τι εἶχε ὁ καθενὰς χρυσαφικὰ νομίσματα κ.λπ. Ὅμως ὁ Ἰουλιανὸς σκοτώθηκε ἄδοξα σὲ μιά μάχῃ στόν πόλεμο μὲ τοὺς Πέρσες, ἔτσι δέν ξαναπέρασε ποτε ἀπὸ τὴν Καισάρεια. Τότε ὁ Ἅγιος Βασίλειος ἔδωσε ἐντολὴ καὶ ἀπὸ τὰ μαζεμένα χρυσαφικὰ τὰ μισὰ νά δοθοῦν στούς φτωχούς, ἕνα μικρὸ μέρος κράτησε γιά τὶς ἀνάγκες τῶν ἱδρυμάτων τῆς Βασιλειάδος , καὶ τὰ ὑπόλοιπα τὰ μοίρασε στούς κατοίκους μὲ ἔνα πρωτότυπο τρόπο: ἔδωσε ἐντολὴ να ζυμώσουν ψωμία καὶ σὲ κάθε ψωμί, ἔβαλε ἀπὸ ἔνα νόμισμα ἢ χρυσαφικὸ μέσα, κατόπιν τὰ μοίρασε στά σπίτια, ἔτσι τρώγοντας οἱ κάτοικοι τὰ ψωμία ὅλο καὶ κάτι ἔβρισκαν μέσα.
