Ἡ μάχη στὰ Δερβενάκια ἦταν μία ἀπὸ τὶς σημαντικότερες μάχες τοῦ ἀγῶνα τῆς Ἑλληνικῆς Ἀνεξαρτησίας, καθὼς ἔλαβε χώρα σὲ μία πολὺ κρίσιμη συγκυρία, ὅταν ὁ Μαχμοὺτ Πασά, περισσότερο γνωστὸς ὡς Δράμαλης εἶχε φθάσει στὴν Πελοπόννησο μὲ ἰσχυρὴ δύναμη 25.000 ἀνδρῶν καὶ ἀπειλοῦσε νὰ διαλύσει τὴν ἐπανάσταση εἰς τὰ ἐξ ὢν συνετέθη.
Ἡ μάχη δόθηκε στίς 26 Ἰουλίου 1822, σὲ δυὸ ἀπὸ τὰ τέσσερα μικρὰ ὀρεινὰ περάσματα (δερβενάκια), μεταξὺ Κορίνθου καὶ κοιλάδας Ἄργους, ἐξ οὐ καὶ ἡ ὀνομασία της. Ἄλλο ἀποτέλεσμα τῆς μάχης αὐτῆς ἦταν ἡ ἐνίσχυση τῆς φήμης τοῦ Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ἡ ὁποία φόβισε τοὺς τότε πολιτικοὺς ἀντιπάλους του.
Στὶς ἀρχὲς Ἰουλίου τοῦ 1822 ὁ Σουλτάνος, σὲ πλεονεκτικὴ θέση μετὰ τὴν ἐξολόθρευση τοῦ Ἀλῆ Πασᾶ, εἶχε στρέψει τὴν προσοχή του στοὺς ἐπαναστατημένους Ἕλληνες. Χωρὶς νὰ συναντήσει τὴν παραμικρὴ ἀντίσταση στὴν Ἀνατολικὴ Στερεὰ Ἑλλάδα, ὁ Δράμαλης μὲ 25.000 ἄνδρες προέλασε ταχύτατα καὶ στὶς 6 Ἰουλίου 1822 στρατοπέδευσε στὴν Κόρινθο. Βασικός του στόχος ἦταν ἡ ἀνακατάληψη τῆς Τριπολιτσᾶς καὶ ἡ κατάπνιξη τῆς Ἐπανάστασης στὸν Μοριὰ μὲ τὴ βοήθεια τοῦ στόλου, ποὺ θὰ κατέπλεε στὸν Ἀργολικὸ Κόλπο.
Παρακούοντας τοὺς τοπικοὺς Τούρκους ἡγέτες, οἱ ὁποῖοι τὸν συμβούλευσαν νὰ κάνει ὁρμητήριό του τὴν Κόρινθο κι ἔχοντας μεγάλη ἐμπιστοσύνη στὶς δυνάμεις του, ὁ Δράμαλης διέταξε τὸν στρατό του νὰ προελάσει πρὸς τὸ Ναύπλιο γιὰ νὰ λύσει τὴν πολιορκία του. Ἀφοῦ κατέλαβε τὸν Ἀκροκόρινθο, ἔφθασε ἀνενόχλητος στὸ Ἄργος καὶ στρατοπέδευσε ἔξω ἀπὸ τὴν πόλη στὶς 12 Ἰουλίου. Οἱ ἐπαναστάτες πιάστηκαν στὸν ὕπνο καὶ δὲν μπόρεσαν νὰ ὑπερασπίσουν τὰ μεταξὺ Κορίνθου καὶ Ἄργους στενά, ἀπὸ τὰ ὁποία διῆλθε ἡ τουρκικὴ στρατιά.
Μόλις μαθεύτηκε ὅτι ὁ Δράμαλης μὲ τὸν στρατὸ τοῦ πλησιάζει στὸ Ἄργος, ἐπικράτησε μεγάλη σύγχυση στοὺς Ἕλληνες, ἰδιαίτερα μάλιστα ὅταν πληροφορήθηκαν τὴ λύση τῆς πολιορκίας τοῦ Ναυπλίου. Κυβέρνηση καὶ βουλευτὲς ἀναχώρησαν πανικόβλητοι ἀπὸ τὸ Ἄργος γιὰ τοὺς Μύλους καὶ ἀπὸ ἐκεῖ στὰ πλοῖα.
Τὴ δύσκολη αὐτὴ στιγμὴ ὄρθωσε τὸ ἀνάστημά του ὁ Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Μέσα σὲ ἐλάχιστο χρόνο κήρυξε πανστρατιά, ἐνῷ μὲ δραστήρια μέτρα καὶ συντονισμένες ἐνέργειες κατόρθωσε νὰ περιορίσει τὸν στρατὸ τοῦ Δράμαλη στὴν Ἀργολίδα καὶ νὰ ματαιώσει τὴν πορεία τοῦ πρὸς τὴν Τριπολιτσά. Τὰ μέτρα τοῦ Κολοκοτρώνη ἑστιάστηκαν στὴν κατάληψη στρατηγικῶν θέσεων στὴν Ἀργολίδα (κυριότερη ἀπ’ ὅλες ἦταν ἡ Λάρισα, ἡ ἀρχαία Ἀκρόπολη τοῦ Ἄργους) καὶ στὴν τακτική της «καμμένης γῆς» ποὺ ἐφάρμοσε, δημιουργώντας ὀξὺ ἐπισιτιστικὸ πρόβλημα στοὺς εἰσβολεῖς.
Ὁ Δράμαλης δὲν μποροῦσε νὰ προχωρήσει πρὸς τὴν Τριπολιτσὰ χωρὶς νὰ ἔχει ἐξασφαλισμένα τὰ νῶτα του. Ἔχασε πολύτιμο χρόνο μὲ τὴν πολυήμερη πολιορκία τοῦ φρουρίου τοῦ Ἄργους καὶ οἱ ἄνδρες τοῦ ἐγκλωβίστηκαν ἐκεῖ, ἔχοντας ἐξαντλήσει τὰ ἀποθέματα τροφῶν τους καὶ χωρὶς νὰ ἔχουν δυνατότητα ἀνεφοδιασμοῦ. Συνειδητοποιώντας τὴ δύσκολη κατάσταση, ὁ Δράμαλης ἀποφάσισε νὰ ἐπιστρέψει στὴν Κόρινθο, ἐλπίζοντας σὲ βοήθεια ἀπὸ τὸν Χουρσὶτ Πασὰ τῆς Λάρισας, τὸν Γιουσοὺφ Πασὰ τῆς Πάτρας ἢ ἀπὸ τὸν στόλο.
Τὸ σχέδιο ὑποχώρησης τοῦ Δράμαλη ἔγινε ἀντιληπτὸ ἀπὸ τὸν Κολοκοτρώνη καὶ παρὰ τὶς διαφωνίες τῶν προκρίτων, ἔσπευσε νὰ καταλάβει τὶς στενὲς διαβάσεις ποὺ ὁδηγοῦσαν ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴν Κόρινθο, μὲ 2.500 ἄνδρες. Δὲν θὰ ἄφηνε γιὰ δεύτερη φορᾶ τὶς στενωποὺς ἀφύλακτες, ὅπως εἶχε γίνει κατὰ τὴν προέλαση τοῦ Δράμαλη.
Στὶς 26 Ἰουλίου 1822 στὰ στενὰ τῶν Δερβενακίων, κοντὰ στὴ Νεμέα, οἱ Τοῦρκοι ὑπέστησαν δεινὴ ἧττα, χάνοντας πάνω ἀπὸ 3.000 ἄνδρες. Στὴ μάχη ἐκτὸς τοῦ Κολοκοτρώνη διακρίθηκαν ὁ Δημήτριος Ὑψηλάντης, ὁ Παπαφλέσσας καὶ ἰδιαιτέρως ὁ Νικήτας Σταματελόπουλος, γνωστότερος ὡς Νικηταρᾶς, ποὺ ἔλαβε τὸ προσωνύμιο Τουρκοφάγος Ὁ Δράμαλης καὶ οἱ ἐναπομείναντες ἄνδρες του προσπάθησαν νὰ διαφύγουν τὴν ἑπομένη ἀπὸ τὴν κλεισούρα τοῦ Ἁγιονορίου. Ὅμως, ὁ Νικηταρᾶς, ὁ Ὑψηλάντης καὶ ὁ Παπαφλέσσας ἦταν κι ἐκεῖ γιὰ νὰ προκαλέσουν νέες βαριὲς ἀπώλειες στὸν Δράμαλη στὶς 28 Ἰουλίου.
Ὁ ὑπερήφανος στρατηλάτης, ποὺ εἶχε ἀρκετὲς συμπάθειες μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων ὁπλαρχηγῶν γιὰ τὸ ἤπιο τοῦ χαρακτῆρος του καὶ τὶς ἱκανότητές του, ἦταν ἕνα ἀνθρώπινο ράκος, ἀναλογιζόμενος τὶς συνέπειες ἀπὸ τὴν ὀργὴ τοῦ Σουλτάνου. Μὲ τὰ ὑπολείμματα τοῦ στρατοῦ του ἔφθασε στὴν Κόρινθο, ὅπου στὰ τέλη Ὀκτωβρίου πέθανε ἀπὸ τὴν ἀπογοήτευσή του. Ὁ θριαμβευτὴς Κολοκοτρώνης ἀνακηρύχθηκε ἀπὸ τὴν Κυβέρνηση Ἀρχιστράτηγος τῆς Πελοποννήσου, κατ’ ἀπαίτηση τῶν ὁπλαρχηγῶν. Ἡ Ἐπανάσταση ὄχι μόνο εἶχε διασωθεῖ, ἀλλὰ εἶχε ἀποκτήσει ἰσχυρὰ θεμέλια, χάρη στὸ σχέδιο καὶ τὴν τακτική τοῦ Γέρου τοῦ Μοριά.
